Kripto Paralar

Kripto para birimi, kendisiyle yapılan işlemlerin güvenliğini sağlama ve yeni para birimleri yaratımı sürecini kontrol altına almada kriptografiyi (şifreleme bilimi) kullanan para birimleridir. Kripto para birimleri, genel anlamda alternatif para birimlerinin, daha dar anlamda ise dijital para birimlerinin bir alt kümesi olarak sayılmaktadır. Kripto para birimleri, kendilerine özgün bir şekilde kontrol mekanizmasının merkezileşmesinden çok dağıtılması ve kamuya açık bir ana defter (hesap kaydı) özelliklerini göstermektedir.

Kripto para birimleri herhangi bir hükümet, finansal kuruluş ya da merkez bankası tarafından kontrol edilmemektedir. Dolayısıyla yeni para birimlerinin yaratım süreci başka bir deyişle emisyon yoluyla para arzı mekanizması para ve maliye politikalarına bağlı olmamakta, yeni para birimleri bağlı oldukları sistem yaratıldığında belirlenmiş olan ve kamuoyu tarafından bilinen bir oranda sistem tarafından kolektif olarak üretilmektedir. Kripto para birimlerinin teorik alt yapısı 1998 yılında Wei Dai tarafından ortaya konulmuş , şu anda piyasada bulunan tüm kripto para birimlerinin alt yapısını oluşturan teknik sistem ise 2008 yılı sonlarında Satoshi Nakamoto olarak bilinen bir kişi ya da grup tarafından kurulmuştur.

Wei Dai yayınlamış olduğu bildiride, kripto para birimleri göndericilerinin ve alıcılarının sadece dijital mahlaslarla tanımlandığı ve tüm transfer emirlerinin (mesaj) göndericisi tarafından elektronik biçimde imzalandığı ve alıcısı tarafından çözülmek üzere bir şifrelemeye tabii tutulduğu, izi sürülemeyen bir ağın var olduğu varsayımıyla paranın nasıl yaratılacağı ve el değiştireceği ve hesap kayıtlarının nasıl tutulacağına dair iki protokol tanımlamıştır.

Bunlardan ilki yazar tarafından, o yıllarda internet teknolojilerindeki ilerleme seviyesi göz önünde bulundurularak eş zamanlı ve dış müdahaleye açık olmayan anonim bir yayınlanma kanalının yoğun şekilde kullanımını gerektirdiğinden uygulama açısından pratik olmadığı gerekçesiyle eleştirilmiş ancak günümüzde Nakamoto tarafından kurulmuş olan Bitcoin ve türevleri kripto para biriminin temel teorik altyapısını oluşturmuştur. Yazar aynı bildiride uygulanabilir olmadığını düşündüğü bu protokolün yine günümüzde kullanılmakta olan sistemlere ilham veren ikinci protokolün güdüleyicisi olacağını ifade etmiştir.

İlk protokolde her katılımcının her bir mahlasın sahip olduğu hesabın bakiyesini tuttuğu kolektif bir sistemden bahsederken, ikinci protokolde bu hesap tutma sürecinin sunucular adını verdiği katılımcıların bir kısmını içeren bir alt kümesi tarafından gerçekleştirilmesini öngörmüştür.

Bu protokoller 5 ana konu altında aşamalandırılmış ve açıklanmıştır. Bunlar sırasıyla şu şekildedir;
⦁ Paranın yaratım süreci,
⦁ Para transferlerinin gerçekleşmesi,
⦁ Transfer anlaşmalarının valörizasyon süreci,
⦁ Transfer anlaşmalarının nihayete erdirilmesi,
⦁ Transfer anlaşmalarının yaptırımları.

Bu protokolü açıklamak gerekirse; Dai, isteyen her sistem kullanıcısının, daha önce çözümlenmemiş hesaplamaya dayalı bir problemin çözümünün yayınlanmasıyla yoluyla yeni kripto para yaratabileceğini ifade etmiştir. Burada gerekli olan şart problemin çözümü için ne kadar hesaplamaya dayalı çabanın harcandığının kolayca belirlenebilmesidir, aksi takdirde çözümün entelektüel ya da pratikte hiçbir değerinin olmayacağını belirtmiştir.

Yaratılan parasal birimlerin değerinin de, standart bir emtia sepeti üzerinden belirlenen harcanan hesaplama çabası maliyetine eşit olması öngörülmüştür. Örneğin bir problemin çözümü bu çözümü en ekonomik yoldan çözen bilgisayar üzerinde 40 saatlik bir çaba gerektiriyorsa ve serbest piyasada aynı sürenin maliyeti karşılığında 5 standart sepet emtia alınabiliyorsa, problemin çözümünün yayımlanması üzerine herkes çözümü gerçekleştiren kişinin hesabına 5 birim para ekler. Böylelikle çözümü gerçekleştiren kişi çözüm karşılığında herkesin veri tabanına işlenecek bu mesaj sayesinde 5 birim para elde etmiş olur.

Aynı protokole göre ise A kişisi B kişisine X birimlik bir para transferi gerçekleştirmek istediğinde, tüm ağ üzerinde A kişisi tarafından elektronik imzalanmış ‘B kişisine X birim para gönderiyorum’ mesajı yayınlanır. Bunun mesajın yayınlanması üzerine ağda veri tabanının kaydını tutan her kullanıcı, bu transfer eğer A kişisinin hesabında eksi bir bakiyeye yol açmıyorsa ki bu durumda mesaj görmezden gelinir ve herhangi bir işlem yapılmaz, A kişisinin hesabından X birim düşer ve B kişisinin hesabına X birim ekler.

Protokol daha sonra transfer anlaşmalarının valörizasyonu, nihayete erdirilmesi ve yaptırımları konularına açıklık getirmektedir. Günümüzde kullanılan kripto para birimi sistemlerinde kullanılan bir mekanizma olmadığı için ayrıntılı olarak açıklanmayacak bu süreçte gönderici ve alıcı dışında günümüzdeki sistemlerde blok zincirleri tarafından üstlenen rolü üstlenmekte olan bir arbitrajcının varlığı söz konusudur.

İkinci protokolde, sunucular adı verilen kayıt tutucuların, sisteme girmeden önce özel bir hesap altında toplanan belirli bir miktardaki depozitoyu potansiyel ceza ve ödüllerde kullanılmak üzere yatırması gerekmektedir. Aynı zamanda tüm sunucular, periyodik aralıklarla var olan para yaratımına ve paranın hangi hesaplarda bulunduğuna dair veri tabanlarını yayınlamakla yükümlüdür. Her sistem katılımcısı kendi hesap bakiyelerinin doğru olduğunu ve tüm hesaplardaki bakiyelerin toplamının, o ana kadar yaratılmış paradan daha yüksek olmadığını doğrulamalıdır. Bu çapraz kontrol işlemi, tam bir çökme durumunda dahi sunucuların kalıcı olarak ve maliyetsizce arttırılmasını engellemektedir. Sisteme yeni katılan sunucular da aynı zamanda bu yayınlanmış veri tabanlarını kullanarak kendilerini var olan sunucularla eş zamanlı hale getirebilirler.

Günümüzde kullanılan sistemlerde para yaratım süreci, sistemin güvenilirliğini, bütünlüğünü ve hesapların bakiyesinin tutulmasını işlemini de gerçekleştiren madenci olarak adlandırılan ve bilgisayarlarını belirli bir tarih bilgisi (time stamping) şeması ile uyumlu bir şekilde parasal işlemlerin geçerli hale gelmesini ve tarih bilgisi eklenmesi işlemini yaparak ana deftere eklenmesini sağlayan kişiler tarafından gerçekleştirilmektedir.

Kripto para birimleri, işlem yaptıkları mekanizmalar ve algoritmalar, sistemlerin devamlılığını sağlayan bilgisayar yazılımları ve donanımları göz önünde bulundurulduğunda matematik ve bilişim teknolojileri açılarından inceleme konusu olduğu gibi, bir para birimi olması sebebiyle iktisadi açıdan da incelenmesi gereken olgulardır. Klasik anlamda para, bir ülkede ya da sosyo-ekonomik çevrede genellikle mal ve hizmet alımlarında kullanılan ve borçların geri ödenmesinde kabul gören bir araç olarak tanımlanmaktadır. Paranın bu anlamda 4 temel fonksiyonu bulunmaktadır;
⦁ Değişim aracı
⦁ Hesap birimi
⦁ Değer birimi (Vadeli işlemlerde ödeme aracı)
⦁ Servet biriktirme aracı

Buna göre bir aracın para olarak nitelendirilebilmesi için her mal veya hizmet değişiminde değişim aracı olarak kullanılması gerekmektedir. Dolayısıyla A kişisi ve B kişisi arasındaki takas işlemi yerini A kişisinin B kişisinden parayı kullanarak malı veya hizmeti temin etmesi B kişisinin de A kişisinden alacağı mal veya hizmetten elde ettiği parayla istediği yer ve zamanda istediği mal veya hizmeti alması sürecine bırakacaktır. Bu anlamda kripto para birimleri değişim aracı olarak kısıtlı alanlarda kullanılmakla beraber ancak kripto para birimleri piyasalarında uluslararası geçerliliği olan para birimlerine dönüştürülmek suretiyle tam anlamıyla ve dolaylı yoldan bu özelliği kazanmaktadır.
Öte yandan para olacak varlığın muhasebe birimi olarak da işlev göstermesi gerekmektedir yani hesaplar bu varlık cinsinden yapılır ve tutulur. Birim olan her şeyde olduğu para olan varlığın birimi de kendi cinsinden sabit olmalıdır. Bu açıdan kripto para birimlerinin bu işlevi yerine getirme konusunda bir sıkıntısı bulunmamaktadır.

Paranın diğer işlevlerinden biri de vadeli işlemlerde ödeme aracı olarak kullanılmasıdır. Bunun için para olarak kullanılan varlığın ödeme aracı olma özelliğini öngörülebilir bir gelecekte sürdürüyor olması ve bir emtia sepeti üzerinden değerinin de kararlı olacağına inanılmalıdır, dolayısıyla kısa vadede değerinde çok büyük oynamalar gösteren Bitcoin ve benzeri kripto para birimlerinin daha stabil bir değer alması ve volatilitelerinin kısa ve orta vadede düşük seyretmesi bu paraların şu an gerçekleştirmesi zor görünen vadeli işlemlerde ödeme aracı olarak kullanılabilme özelliğini kazanmasına yol açabilir.

Son olarak para olacak varlığın servet biriktirme aracı olarak kullanılabilmesi için para olan varlığın arzının değişime taraf olan özel ve tüzel kişilerce isteğe bağlı olarak değiştirilememesi gerekmektedir. Kripto para birimlerinin bu açıdan oldukça başarılı olduğunu söylemek mümkündür zira genel olarak kripto para birimleri ilk piyasaya çıktığında piyasadaki para arzının maksimum noktası ve herhangi bir anda piyasada ne kadar birim kripto para olacağı belirlenmektedir.